ﻣﻬﺎرت ﻫﺎ و ﺷﯿﻮه ﻫﺎی ﻣﻌﻠﻤﯽ در ﺑﯿﺎن ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼم ﻗﺮاﺋﺘﯽ (قسمت اول)

Rate this post

ﺷﯿﻮه ﻫﺎ و ﻣﻬﺎرت ﻫﺎی ﻣﻌﻠﻢ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎزدﻫﯽ آﻣﻮزش را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد. ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﺳﺘﺎد و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﮐﻼس ﺑﻪ ﺷﯿﻮه اراﺋﻪ درس و ﻣﻬﺎرت ﻫﺎی ﻣﻌﻠﻢ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ اﯾﻦ ﺷﻤﺎره ﻣﺠﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﯿﻮه ﻫﺎ و ﻣﻬﺎرت ﻫﺎی ﻣﻬﻢ و ﻻزم ﻣﻌﻠﻤﯿﻦ اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ

۱- بهره گیری از تمثیل

از ساده ترین ، ﻓﻄﺮی ﺗﺮﯾﻦ و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻫﺎی اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻤﺜﯿﻞ و ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ اﺳﺖ. ﺑﯿﺎن ﻋﻮاﻣل ﺳﻌﺎدت و ﺷﻘﺎوت اﻧﺴﺎن در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻞ شیوه ای قرآنی و از اصول تربیتی این کتاب آسمانی است و برای تفکر ، توجه و تذکر مردم مفید است. ﺗﻤﺜﯿﻞ ، مسائل عقلی را محسوس و راه رسیدن به هدف را نزدیک می کند و مطالب را ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ وﻟﺠﻮﺟﺎن را ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽ ﺳﺎزد.

ﻟﺬا ﻗﺮآن از اﯾﻦ روش ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻫﻤﯿﺖ داده اﺳﺖ. : ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ و دﻗﺖ در آﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﯾﺎد ﺧﺪا ﺷﻮﻧﺪ ، ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﺜﺎل ﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوت و ﺳﺎده ای است که مردم با تفکر و دقت در آن ها می تواند متذکر یاد خدا شوند :
” و تلک الامثال نضربها للناس لعلهم یتفکرون ” ( حشر / ٢١ ) و این مثال ها را برای مردم می زنیم، امید است که تفکر کنند.
ویضرب الله الامثال للناس لعلهم یتذکرون ” ( ابراهیم / ٢۵ ) خداوند برای مردم مثال ها می زند، امید است که متذکر شوند.

گاهی یک مثال کار چند صفحه کتاب و مدت ها زمان را می کند ، به چند نمونه توجه کنید.

• گاهی می پرسند چرا افرادی که گناه بیشتری دارند در رفاهند؟ پاسخ : اگر قطره ای چای روی شیشه شما بریزد ، فورا آن را پاک می کنید. اگر قطره ای چای روی لباس سفید شما بچکد ، صبر می کنید تا به منزل بروید و لباس خود را عوض کنید. و اگر قطره ای روی قالی زیر پای شما بچکد، آن را رها می کنید تا مثلا شب عید قالی را به قالیشویی ببرید. خداوند نیز با هرکس به گونه ای رفتار می کند و بر اساس شفافیت یا تیرگی روحش ، کیفر او را به تاخیر می اندازد.
• گاهی می پرسند: آیا خدا به نماز ما نیاز دارد؟ پاسخ: اگر همه مردم رو به خورشید خانه بسازند چیزی به خورشید اضافه نمی شود و اگر همه موردم پشت به خورشید خانه بسازند چیزی از آن کم نمی شود.
• گاهی می پرسند: چگونه پاداش بعضی اعمال انسان، از حساب و شماره می گذرد؟
• پاسخ: بر اساس روایات ، هرچه تعداد نفرات در نماز جماعت بیشتر باشد ، ثواب نماز بیشتر می شود؛ تا آنکه عدد افراد حاضر در نماز جماعت ببه ۱۰ نفر برسد که در آن پاداش آن بی شمار می شود و مقدار آن را کسی جز خداوند نمی داند.

چنان که انسان با یک انگشت می تواند شماره تلفن بگیرد ، با دو انگشت می تواند ظرف کوچکی را بلند کند، با سه انگست کار بیشتری انجام دهد ، به گونه ای که دیگر کارهایش قابل حساب و شماره نیست.
در این خصوص خوب است به کتاب هایی که در زمینه تمثیل نوشته شده اند، مراجعه کرد و از تجربیات دیگران بهره برد.

کوتاه و گزیده گویی

جمله معروفی است که می گوید : “خیر الکلام ما قل و دل” : بهترین کلام آن است که کوتاه باشد و رسا. شاعر نیز در این باره می گوید:
کم گوی و گزیده گوی چون دُر – تا ز اندک تو جهان شود پر
کلمات کوتاه هم زود به ذهن وارد می شوند و هم دیر خارج می شوند. به علاوه ، با گفتن مطالب طولانی وقت خود و دیگران را هدر می دهیم و با نوشته های طولانی ، علاوه بر وقت ، کاغذ کتاب و امثال آن را هم تلف می کنیم.

در نامه های پیامبر اسلام و سایر ائمه علیهم السلام فشرده گویی و کوتاه گویی کاملا به چشم می خورد. خطبه های نماز جمعه ای از پیشوایان معصومین علیهم السلام نقل شده اند، بیش از دو سه صفحه نیستند. اسلام حتی به امام جماعت سفارش می کند که افراد ضعیف را مراعات کند و در نماز از خواندن سوره های طولانی بعد از سوره حمد خودداری ورزد.
قرآن می فرماید: “الان خفف الله عنکم و علم ان فیکم ضعفا” (انفال/۶۶): چون خدا در شما ضعف دید، به شما تخفیف داد”

گزیده گویی در همه زمان ها خوب است ؛ به ویژه در زمان حاضر. امروز که مردم ساندویچ می خورند ، نشان آن است که حوصله پختن ندارند یا آب میوه می خورند ، زیرا حوصله جویدن هم ندارند. لذا در زمان ما که انتقال پیام های کوتاه از طریق شبکه ها و رسانه های مجازی با سرعت انجام می شود ، متن های کوتاه پرطرفدار تر و متن های طولانی ملال آور ترند.
البته کوتاه گویی حدی دارد و همان گونه که کلام نباید ملال آور باشد ، نباید بسیار هم کوتاه باشد که در انتقال پیام ، مشکل ایجاد کند. امام علی علیه السلام فرمودند: “خیر الکلام ما لا یمل و لا یقل” ( غرر الحکم و درر الکلم. ص ۳۵۵) : بهترین کلام ، کلامی است که هم ملال آور نباشد و هم خیلی کوتاه نباشد.”

متنوع گویی

انسان موجودی تنوع طلب است؛ مهندسی عالم بر اساس تنوع است. در دنیا تنوع رنگها تنوع محصولات کشاورزی، تنوع نباتات و میوه ها با رنگ ها ، مزه ها ، بو ها و شکل های مختلف ، تنوع غذاها و … جلوه هایی از قدرت و حکمت خدای تعالی اند. همچنین در بهشت ، باغ ها ، چشمه ها ، میوه ها ، خوراکی ها و نهر ها همه متنوع اند. تنوع و تعدد در باغ ها و نهر ها ” جنات ، الانهار” ( بقره / ۲۵ )؛ تنوع در میوه ها “فاکهه کثیره” ( زخرف/۷۳) ، و “فی ظلال و عیون و فواکه مما یشتهون” (مرسلات/ ۴۱-۴۲ ) ، و همچنین تنوع در نهر ها “فیها انهار من ماء غیر آسن و انهار من لبن لم یتغیر طعمه و انهار من خمر لذه للشاربین و انهار من عسل مصفی” و تنوع زمان(بامداد و غروب) که در بهشت وجود دارد “بکره و عشیا” همه و همه حکایت از تنوع طلبی بشر دارند.

در حوزه تبلیغ و تعلیم و تربیت نیز باید ابزار “تنوع” بهره جست. تنوع در شیوه بیان و استدلال و آموزش ، یکی از شیوه های ضروری و مفید برای ارشاد ، هدایت و تربیت مردم است و راه پذیرش را بازتر می کند. باید حقایق به زبان های گوناگون گفته شوند و تکرار مطلب، متنوع و جذاب باشد و پیام در قالب های ارائه شوند ؛ زیرا یکنواختی غالبا خستگی آور است.

تنوع در بیان، از شیوه های جدی قرآن کریم و از ابعاد اعجاز این کتاب آسمانی است. قرآن کریم بر این شیوه اصرار دارد:
” و لقد صرفنا للناس فی هذا القرآن من کل مثل فابی اکثر للناس الا کفورا” (اسراء / ۹۸): و همانا در این قرآن ، از هر گونه مثال برای مردم آوردیم، ولی بیشتر مردم سرباز زدند، و جز انکار کاری نکردند.
“و کذلک نصرف الایات” (انعام؟۱۰۵): و بدین سان آیات را در شکل های گوناگون بیان می کنیم(تا وسیله هدایت شود، ولی کافران ایمان نمی آورند)

“قد فصلنا الایات لقوم یذکرون” (انعام / ۱۲۶): قطعا ما آیات خود را برای قوم و گروهی که پند می پذیرند، به تفصیل بیان کرده ایم. در قرآن این تنوع بسیار به چشم می خورد . مثلا در بحث خداشناسی، از شتر و آسمان سخن گفته است:
“افلا ینظرون الی الابل کیف خلقت” و الی السماء کیف رفعت” (غاشیه / ۱۷-۱۸): آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟ و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟
در جای دیگر، توازن را مطرح کرده است: با این بیان که هم در آسمان ها میزان هست و هم شما باید داد و ستد خود میزان را مراعات کنید:
“والسماء رفعها و وضع المیزان” الا تطغوا فی المیزان و اقیموا الوزن بالقسط و لا تخسروا المیزان

گاهی خداوند به انجیر و زیتون کوچک قسم می خورد( والتین و الزیتون) و گاهی به خورشید بزرگ (والشمس) تنوع در کلمات ، آیات ، سوره ها ، آهنگ و ریتم بیان، جاذبه خاص خودش را دارد. همچنین در احکام اسلام ، عبادات انسان بر اساس ماه های قمری تنظیم شده است تا اگر مثلا رمضان در سالی در فصل گرما واقع شد، در سالی هم در سرما باشد یا اگر مراسم حج در سالی به تابستان افتاد، در سال هایی هم به زمستان و پاییز منتقل شود. در نماز ما قیام و قعود، آهسته و بلند خواندن اذکار، اقامه در ساعات متفاوت، دعاهای متنوع و جملات گوناگون دیده می شود که همه نشانه حکمت خداوند هستند.

بنده از روزهای اولی که کلاس داشتم، دقایق کلاس را به چند قسمت تقسیم می کردم: چند دقیقه ای یک مسئله شرعی می گفتم، دقایقی یک آیه تفسیر می کردم و دقایقی یک شبهه ی اعتقادی را جواب می دادم تا هم به همه نیاز ها توجه کرده باشم و هم هر مخخاطبی نکته مورد نیاز خودش را به دست آورد.

دسته بندی مطالب

از اموری که در تدریس و تبلیغ موثرند، دسته بندی مطالب است. دسته بندی مطالب شبیه بسته بندی اجناس است که امروزه انجام آن در قالبی زیبا ، کوتاه و قابل حمل ، به عنوان یک صنعت شناخته می شود. با دسته بندی ، هم استاد مطالب را راحت ارائه می کند و هم مخاطب آن را راحت تر می فهمد و مطالب در ذهنش بهتر جا می گیرد. دسته بندی نظم دادن به محتوا و مفاهیم است. به عنوان نمونه ، اگر بخواهیم درباره تقلید صحبت کنیم ، مسئله تقلید را این گونه دسته بندی می کنیم:
چهار نوع تقلید داریم

• عالم از عالم
• جاهل از جاهل
• عالم از جاهل
• جاهل از عالم

سپس با دلیل توضیح می دهیم که سه نوع آن غلط و تنها نوع آخر آن صحیح است.
ما چهار رقم زن و شوهر داریم:

• هم فکر و هم گام در کار خیر ، مثل پیغمبر و خدیجه یا امیرالمومنین و فاطمه الزهرا(س)
• هم فکر و هم گام در فساد ، مثل ابولهب همسرش که در سوره مسد به آنها اشاره شده است.
• شوهر در راه حق است و زن در راه باطل ، مثل حضرت نوح و لوط و همسرانشان
• زن در راه حق و شوهر در راه باطل مثل آسیه و فرعون

نمونه های سوم و چهارم را در “سوره تحریم” می توانیم پیگیری کنیم.

برای تدریس به مهارت های بیشتری نیاز دارید؟

ما در این قسمت به شما از تجربه معلمین موفق سراسر کشور می گوییم یقینا خواندن این مقالات به شما در ارائه رویش های تدریس کمک می کند. برای مشاهده اینجا کلیم کنید

دو طرفه کرده کلاس

کلاس یک طرفه ای که در آن استاد متکلم وحده باشد و دانشجو مستمع، کلاسی بی نشاط ، خسته کننده و کم ثمر است. اگر تدریس و کلاس داری طرفینی باشد، ذهن مخاطب فعال، خستگی کمتر و نشاط بیشتر می شود. منطق گفتگو منطقی است که در آیات قرآن کریم، بارها به آن اشاره شده است. تمام کلمات “قالوا” به معنای آن است که: “آنان گفتند” و تمام کلمات “قل” به معنای آن است که: “تو بگو”

همچنین بسیاری از آیات با کلمه “یسئلونک” رابطه پیغمبر با مردم را بیان می کنند که رابطه دو طرفه، صمیمی، آزادانه و متنوع بوده است. حتی گاهی که مردم سوال نداشتند ، مربیان آسمانی به آنها دستور میدادند که سوال کنند: “فسئلوا هال الذکر ان کنتم لا تعلمون” (نحل /۴۳): اگر نمی دانید ، از اهل ذکر بپرسید. یا در جمله ای از حضرت علی(ع) می خوانیم: “سلونی قبل ان تفقدونی” (نهج البلاغه، خطبه ۱۸۹): قبل از آنکه مرا از دست بدهید ، هر سوالی دارید از من بپرسید. در گفتگوی دو طرفه ، علاوه بر تعلیم و تربیت، نوعی دوستی و ترغیب شهامت نیز نهفته است.

پرسش و پاسخ

یکی از شیوه های مهم انتقال مفاهیم ارائه مباحث با طرح سوال است که این کار عطش مخاطب را برای فهم درسب یشتر می کند. همچنین، دانش پژوهان با این روش و طرح سوالات دقیق و سازنده ی خود در بین مباحث، استاد را در ارائه بحث و روشن کردن همه زوایای آن کمک می کنند.
قرآن کریم به مسئله ی سوال و جواب بسیار اشاره کرده است: گاهی به کلمه “هل”، گاهی با کلمه ” أ ” همزه استفهامی ( أ )، گاهی با کلمه “من”، گاهی با کلمه “أنى”، گاهی با کلمه “أین”، گاهی با سوال توبیخی و …

پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: “علم گنجینه و کلید آن پرسش است. بپرسید تا خدا بر شما رحمت آرد که خدا در کار علم چهار کس را پاداش می دهد: پرسنده و آموزگار و شنونده و کسی که دوستدار ایشان است.” امام صادق (ع) فرمودند: “هلاکت و بدبختی مردم برای این است که نمی پرسند”
طرح سوال فواید بسیاری دارد؛ از جمله کسب معلومات، رشد علمی استاد، شناخت روحیات مخاطبین، تقویت ارتباط با مخاطبین و برطرف شدن خجالت، غرور و تکبر. کسی که چیزی را نمی داند ولی سوال نمی کند، یا گرفتار غرور و تکبر است یا گرفتار خجالت ناروا.
البته برخی افراد از طرح سوال، هدف و انگیزه منفی دارند که معلم باید مراقب باشد؛ مانند به چالش کشیدن، بهانه جویی، خودنمایی و اظهار فضل، تحقیر و تمسخر استاد، ایجاد شک و تردید در دیگران.

امام صادق (ع) فرمود: ” سل تفقها و لا تسأل تعنتاً ” : برای فهمیدن سوال کن، نه برای خودنمایی و بهانه جویی ” (الکافی، جلد ۶ صفحه ۳۸۱ ). کلمه ” عنت ” به معنای سختی است؛ یعنی هدف شما از سوال به سختی کشاندن استاد نباشد.

درباره اینکه از چه کسی بپرسیم و چه کسی صلاحیت پاسخگویی به سوالات ما را دارد، قرآن می فرماید که از اهل ذکر بپرسید : “فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون” ( انبیاء/ ٧ ). این آیه اصلی کلی را که عقل هر بشری می پذیرد، مطرح می کند و آن مراجعه به اهل علم و کارشناس است. یعنی هر چه را نمی دانید، از آگاهان و خبرگان سوال کنید. البته در زمینه مسائل دینی، بهترین مصداق “اهل ذکر” اهل بیت پیامبر (ص) هستند. روایات زیادی از طریق شیعه و سنی به این مضمون وارد شده است. طبری، ابن کثیر و آلوسی نیز در تفسیر این آیه، اهل ذکر را اهل بیت پیامبر (ص) معرفی کرده اند.

البته معلم و استاد باید به دانش پژوه و مخاطب خود این نکته را بیاموزد که وقتی باید سوال کنیم که خود نتوانیم به جواب برسیم؛ نه آنکه هرچه را نمی دانیم، بدون فکر و تامل، فورا سوال کنید، بلکه می فرماید : “فسئلوا… إن کنتم لا تعلمون ” : اگر نمی توانید بدانید، سوال کنید.